Bunu söylemekle başlayayım: “Hanak ismi nereden gelmiştir?” sorusunda herkes kendine göre bir hakikat icat ediyor. Kimi “hanların kasabası” deyip geçiyor, kimi Kafkas dillerine yaslanıyor, kimi de haritalardaki her yazım hatasını köken diye pazarlıyor. Peki ya rahatsız edici ihtimal şuysa: Hanak’ın adı tek bir köke değil, üst üste binmiş dillerin, idari rejimlerin ve kopyala-yapıştır yerel tarihçiliğin bulanık birleşimine dayanıyorsa?
Hanak ismi nereden gelmiştir? En bilinen iddialar ve sert bir eleştiri
1) “Han + ak” ya da “hanlık”tan türeme iddiası
Bu popüler anlatı, “han” (kervansaray, hükümdar) köküne bir ek geldiğini, Hanak’ın da “hanların yeri” gibi bir anlama çekilebileceğini söyler. İlk bakışta kulağa hoş geliyor: eski yollar, ticaret, sınır geçitleri… Fakat nerede bu “han”ların izleri? Arkeolojik bulgular, yapı kalıntıları, vakfiye kayıtları? Çoğu zaman bu tez, kanıt sunmak yerine sezgiye yaslanıyor. “-ak” ekini küçültme/yer eki gibi okumak da dilsel olarak fazla esnetiliyor. Soru: Birkaç benzeşim yeterliyse, neden aynı mantığı yüzlerce “Han-” ile başlayan yer adına da uygulamıyoruz?
2) Kafkas dilleri katmanı: yazımdan kök üretenler
Sınır kuşağında transliterasyon kaosu olağandır: Hanak, Khanak, Hanagh, Hanal gibi varyantlar haritalar ve defterlerde sıklıkla görünür. Kimi araştırmacı bu yazımları Gürcüce ya da Ermenice’ye bağlayıp “işte köken” diyor. Ancak bir yazım biçimi, dilsel kökenin kanıtı değildir. Alfabe değişimleri (Arap, Latin, Kiril), memurun kulağına gelen telaffuz ve kartografların alışkanlıkları, adı eğip büker. Soru: Haritadaki bir “h” fazlası, gerçekten bir etimoloji midir yoksa kalemin sürçmesi mi?
3) Halk etimolojileri: güzel hikâye, zayıf belge
“Hanı varmış, adı oradan;” “Hani ak toprakmış, Han-ak olmuş;” “Bir bey varmış, Han Ak diye çağrılırmış…” Bu anlatılar yerel belleği canlı tutar ama bilimsel delil üretmez. Bir isimle bir olayı zorla eşleştirdiğinizde, adı açıklamaz; yalnızca ona bir masal giydirirsiniz. Peki biz yer adlarını masallarla değil, kaynakla konuşmaya ne zaman başlayacağız?
4) İdari rejimler ve adın evrimi: kesintisiz süreklilik yanılgısı
Osmanlı’dan Çarlık Rusyası’na, erken Cumhuriyet’ten bugüne uzanan idari dalgalanmalarda köy ve kasaba adlarının yazımı, sınırı, bağlılığı değişti. Bir dönemin defterindeki “Hanak”, diğer dönemdeki “Khanak” ile aynı yer olabilir; ama bu, kökenin sabit olduğu anlamına gelmez. Kimi zaman “yukarı/aşağı Hanak” gibi yön belirten sıfatlar eklenir, kimi zaman komşu bir yerleşimin adıyla karışır. Sorun şu: Biz bu değişkenliği görmezden geliyoruz. Soru: “Aynı ad, aynı köken” önyargımız, bizi hangi hatalara sürüklüyor?
Eleştirel çerçeve: Hangi kanıt, hangi yöntem?
Arşiv ve harita izleri: yazım birliği yoksa, tek kök de yoktur
Haritacının Latinleştirdiği “Khanak” ile nüfus defterindeki “Hanak” aynı ses kümesine işaret eder. Bu varyasyon, kökenin Kafkas dillerinden birine “mutlaka” bağlanacağı ya da “kesin Türkçe” olduğu çıkarımını zayıflatır. Dil biliminde kanıt, benzerlikten ibaret olamaz; düzenli ses eşleşmeleri, tarihsel belgeler ve coğrafî bağlam gerekir.
Sosyodilbilim: göç, karışma, adın yeniden yorumlanması
Bir ad, yeni konuşur topluluk geldikçe yeniden okunur. “Han”ı duyan Türkçe konuşur topluluk bunu bildiği “han”la eşleştirebilir; başka bir topluluksa bambaşka bir morfemle. Bu yeniden yorum (reinterpretation) mekanizması, Hanak gibi sınır kasabalarında çok güçlüdür. O yüzden “bugün kulağa Türkçe geliyor” diye kökenin de Türkçe olduğunu varsaymak metodolojik bir hatadır.
Coğrafî ipuçları: ad, araziyle uyumlu mu?
Gerçek kökenler çoğu zaman su, toprak, geçit, yayla gibi coğrafî unsurlara yaslanır. Hanak’ın adı da büyük ihtimalle bu tür bir coğrafî özelliğe referans veren eski bir kökten türemiş olabilir. Peki bu eşleşmeyi doğrulayacak mikro-toponimler, kadim mera adları, dere-tepe kayıtları nerede? Yoksa biz masa başında, arazinin dilini susturuyor muyuz?
Popüler tezin zayıf noktaları
“Hanların yeri” romantizmi
Kanıtsızdır; arkeoloji ve yapı envanteriyle desteklenmediği sürece edebî bir yakıştırmadan öteye geçemez.
“Haritadaki yazım = köken” kolaycılığı
Transliterasyon, kâtip kulağı ve alfabe değişimi faktörlerini yok sayar.
“Tek dil, tek hakikat” indirgemeciliği
Hanak’ın yer adı tarihi, tek dillilik değil; çok dillilik ve temasın tarihidir.
Provokatif sorular: Tartışmayı açalım
- Elimizdeki en eski, tarihlenebilir ve bağlama oturan belge hangisi; niçin hâlâ “duyduğuma göre” cümleleri dolaşıyor?
- Hanak ismi, yerel coğrafî özelliklerle (su yolları, geçit, yükselti) hangi ölçüde örtüşüyor; bu örtüşme ölçülebilir mi?
- Halk etimolojilerini tamamen mi dışlamalıyız, yoksa onları sahada ipucu toplayan bir “ön harita” gibi mi okumalıyız?
- İdari rejimlerin ad üzerindeki etkisi, resmi belgelerde nasıl izlenebilir; hangi dönemlerde kırılma görünür?
Sonuç: “Hanak ismi nereden gelmiştir?” sorusuna dürüst bir yanıt
Dürüst yanıt şu: Hanak adının tek, pürüzsüz, romantik bir kökeni yok; çok katmanlı bir kökeni var. Bölgenin çok dilli ve çok idareli tarihi, yazım varyantları ve yeniden yorumlama süreçleri, bugünkü biçimi doğurmuş görünüyor. “Han + ak” gibi popüler açıklamalar, sahadan ve belgeden bağımsız oldukları sürece ikna edici değil. Hanak ismi nereden gelmiştir? Muhtemelen yerel coğrafya ve çok dilli temasın uzun erimli bir ürününden. Soruyu ciddiye almak, benzetmeleri değil, kanıtı konuşmakla mümkün. Şimdi asıl mesele şu provokatif soruda düğümleniyor: Biz gerçekten kökeni mi arıyoruz, yoksa kulağımıza en hoş gelen hikâyeyi mi?